مقدمه

گزينش چهل حديث از مجموعه سخنان حكيمانه پيشوايان معصوم عليهم السلام مثل انتخاب چند گوهر از گنجينه عظيم جواهراتى است كه هر يك از ديگرى قيمتى تر و چشمگيرتر و دلرباتر است. كارى است دشوار، امّا محدوديّت «چهل حديث»، خواه ناخواه اين انتخاب سخت را بر انسان تحميل مى كند.
بارى ... وقتى به كلمات نورانى و سرشار از حكمت ائمّه اطهار عليهم السلامنگاه مى كنيم، با يك دنيا «بصيرت» و «معرفت» و «هدايت» روبه رو مى شويم.
بى جهت نيست كه خداوند، آنان را «چراغ هدايت» قرار داده و كلامشان را «نور» و پيامشان را مايه رشد و تربيت ساخته است.
* * *
زندگى، راهى است كه بايد پيمود. در اين مسير، با انسانها، پديده هاى اطراف، حرفها، روحيّه ها، صفات و خصلتها، خوبيها و بديها و ... مواجه مى شويم. اگر بخواهيم راه را درست طى كنيم و به «مقصد» برسيم، بايد به «علامت»ها و «نشانه»ها توجّه كنيم.
اگر چشم دل بگشاييم، جهان هستى سراسر آيه و علامت است، كه هدف و مقصود و مقصد را نشان مى دهد. خود قرآن، از «آيات» تشكيل شده است و در ضمن همين آيات شريفه، آيه ها و نشانه هايى را فرا روى بشر قرار مى دهد.
چقدر «و مِنْ آياته ...» در قرآن است، و نيز «وَآيةٌ لهم». اينها همه براى گشودن چشم بصيرت انسانها به روى نشانه ها و علائم است تا هدف را گم نكنند و بيراهه نروند.
و اگر با وجود اين همه «آيه» كسانى راه را گم مى كنند، بايد ريشه را در كورى چشمِ «آيه بين» جستجو كرد.
اين همه نقش عجب بر در و ديوار وجود
هر كه فكرت نكند، نقش بود بر ديوار * * *
آنچه در اين مجموعه پيش روى شماست، اغلب نشانه هايى در وادى مسائل اخلاقى، تربيتى و اجتماعى است. با مرورى بر احاديثى كه واژه هايى همچون «آيه»، «علامت»، «علامات»، «دليل»، «يُستَدلّ»، «اَماره»، «يُعرف» و ... داشت ـ كه تعداد آنها بسيار زياد بود ـ و نيز احاديثى كه بدون آن تعبيرها، بيان كننده نشانه و علامتى درباره كسان، گروهها، صفات و موضوعاتى بود، اين «چهل گوهر» را برگزيده، تقديم شما شيفتگان معارف وحى و هدايتهاى «اهل بيت» داشتيم.
باشد كه در پرتو جلوه هاى اين سخنان آسمانى، در راه زندگى، مشعل به كف و بينا و هوشيار، گام نهاده، مسير رشد و كمال را طىّ كنيم.
قم ـ جواد محدثى
زمستان 1375

قـالَ اللّهُ تَعـالى:
كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الآياتِ
لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرونَ.
بقره، آيه 266.
خداوند، اينگونه آيات و نشانه ها را براى شما
بيان مى كند، باشد كه انديشه كنيد.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: نشانه شاكر و سپاسگزار چهار چيز است:
1 ـ در نعمتها شكر مى كند،
2 ـ در گرفتارى صبر مى كند،
3 ـ به قسمت الهى راضى و قانع است،
4 ـ و جز خدا، كسى را ستايش و تعظيم نمى كند.

حضرت رسول صلي الله عليه و آله فرمود: علامت صابر در سه چيز است:
نخست آنكه كسل و تنبل نباشد،
دوم آنكه بى حوصله و بى تاب نباشد،
سوم آنكه از پروردگارش شكايت نكند،
زيرا اگر كسل باشد، حقّ را ضايع مى سازد، اگر بى حوصله باشد، شكر را به جا نمى آورد و اگر از پروردگارش شكايت كند او را نافرمانى كرده است.

اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود: اى جوياى دانش! دانشمند را سه نشانه است: علم، بردبارى و سكوت.

على عليه السلام فرمود: در غفلت يك انسان، همين بس كه همّت و تلاش خود را صرف چيزى كند كه به دردش نمى خورد و به كارش نمى آيد.

على عليه السلام فرمود: جاهل را نمى بينى مگر آنكه اهل افراط يا تفريط است.

امام كاظم عليه السلام به هشام فرمود: اى هشام! اميرالمؤمنين عليه السلاممى فرمود: از نشــانه هاى عاقل آن است كه اين سه خصلت در او باشد: 1 ـ هرگاه از او بپرسند، جواب دهد، 2 ـ هرگاه ديگران از سخن ناتوان شوند، حرف بزند، 3 ـ و رأى و نظرى را كه صلاح اهل او در آن است، بيان كند.

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: نشانه نيكوكار ده تاست: محبّت و كينه اش، دوستى و مفارقتش، خشم و رضايتش در راه خداست، براى خدا كار مى كند و به سوى او طلب مى كند و براى خدا خشوع مى ورزد و در راه خدا نيكى مى كند.

اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: رياكار را سه نشانه است: 1 ـ هرگاه مردم را ببيند، به نشاط مى آيد، 2 ـ هرگاه تنهاست، بى حال و تنبل است، 3 ـ و دوست دارد كه در همه كارهايش، او را ستايش كنند.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: علامت ستمگر چهار چيز است: 1 ـ بالاتر از خود را نافرمانى مى كند، 2 ـ به پايين تر از خود زورگويى مى كند، 3 ـ حق را دشمن مى دارد، 4 ـ و ستم را آشكارا انجام مى دهد.

على عليه السلام فرمود: رنگ به رنگ شدن بسيار و چهره عوض كردن، از نشانه هاى احمق است.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: نشان منافق سه چيز است: وقتى سخن گويد دروغ مى گويد و چون وعده دهد خلاف مى كند و هرگاه امانتى به او بسپارند، خيانت مى كند.

امام صادق عليه السلام فرمود: لقمان به پسرش گفت: حسود، سه نشان دارد: 1 ـ پشت سر غيبت مى كند، 2 ـ رو در رو، تملّق و چاپلوسى مى كند، 3 ـ و در مصيبت و گرفتارى، زبان به شماتت مى گشايد.

على عليه السلام فرمود: نشانه بلاغت، دلى درك كننده و زبانى گوياست.

حضرت صادق عليه السلام فرمود: محبّت و علاقه شخص نسبت به برادر دينى اش، با خوب و زياد خوردن در منزل او شناخته مى شود (خوردن غذا، نشانه علاقه به دوست).

على عليه السلام فرمود: كوتاهى آرزو، اخلاص عمل و زهد در دنيا، دليل و نشانه «يقين» است.

على عليه السلام فرمود: اشك چشمها، جز به خاطر قساوت دلها نخشكيده است و قساوت دلها جز به خاطر گناهان بسيار نيست. (نشان سنگدلى، خشكيدن اشك است).

امام حسن عسكرى عليه السلام فرمود: از نشانه هاى تواضع، آن است كه به هركس مى گذرى سلام كنى و در مجلس، در پايين آن بنشينى.

امام صادق عليه السلام فرمود: از مناجاتهاى خداوند با موسى يكى هم اين بود: دروغ مى گويد كسى كه مى پندارد مرا دوست دارد، امّا چون شب فرا مى رسد مى خوابد (و با من مناجات نمى كند). آيا مگر نه اينكه هر عاشقى خلوت با محبوب خويش را دوست دارد؟!

حضرت على عليه السلام فرمود: هركس كه دوست دارد بداند نزد خداوند، چه موقعيّت و منزلتى دارد، نگاه كند و بنگرد كه منزلت و جايگاه خدا نزد او هنگام گناهان چيست و چگونه است!

ابن جهم از حضرت رضا عليه السلام پرسيد: فدايت شوم! دوست دارم بدانم كه موقعيّت من نزد شما چگونه است؟ حضرت فرمود: ـ (به دل خويش) بنگر، همانگونه است كه موقعيّت من پيش تو.

على عليه السلام فرمود: دوست راستين كسى است كه نسبت به عيبهايت نصيحت و خيرخواهى كند و پشت سرت، آبرويت را حفظ كند و تو را بر خويش مقدّم بدارد و ايثار كند.

على عليه السلام فرمود: سخنت، نشانه عقل توست، و عبارت تو، گوياى معرفت تو.

اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: تدبير نيك (و برنامه ريزى و آينده نگرى) بيش از هر چيز، سرشارى و فراوانى عقل را نشان مى دهد.

على عليه السلام فرمود: سه چيز، بر ميزان خرد صاحبش دلالت مى كند: فرستاده، نامه و هديه (ميزان عقل فرستنده و نامه نگار و هديه دهنده را نشان مى دهد).

على عليه السلام (در نامه خود به مالك اشتر) مى فرمايد: نشان مردم صالح و شايسته، ياد نيكى است كه خداوند، از آنان بر زبان مردم جارى مى سازد.

از اميرمؤمنان عليه السلام نقل شده است: خيانت، نشانه بى تقوايى و بى دينى است.

على عليه السلام فرمود: از نشانه هاى ايمان و ديندارى نيكو، پايين آوردن صدا، فروبستنِ چشم و راه رفتن معتدل است (كنترل گام و چشم و صدا).

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: از نشانه هاى شقاوت و بدبختى اينهاست: خشكى چشم از اشك، قساوت قلب، حرص بسيار در دنياطلبى و اصرار و پافشارى بر گناه.

على عليه السلام فرمود: نشان بدشانسى و ادبار، چهار چيز است: تدبير و چاره انديشى بد، خرج كردن ناپسند، كم عبرت و پندگرفتن و زياد عذرخواهى كردن.

على عليه السلام فرمود: نشانه كسى كه شيفته پاداش آخرت است، بى رغبتى به جلوه هاى دنياست.

على عليه السلام فرمود: از جمله نشانه هاى متقّين آن است كه مى بينى براى اوست نيرومندى در دين، احتياط با نرمش، ايمان همراه يقين، حرص در آموختن دانش، علم همراه حلم، ميانه روى در عين توانگرى، خشوع در عبادت، آراستگى در عين تنگدستى، صبر در سختيها و طلب رزق حلال…

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: آيا به شما خبر دهم كه «مسلمان» كيست؟ مسلمان كسى است كه مسلمانان از زبان و دست او آسوده باشند و «مهاجر» كسى است كه از گناهان هجرت و دورى كند و حرام خدا را ترك نمايد.

حضرت صادق عليه السلام فرمود: همانا شيعه على عليه السلامكسى است كه شكم و شهوت خويش را عفيف نگهدارد و جهاد و تلاش او شديد باشد، براى آفريدگارش كار كند، به ثواب خدا اميدوار باشد و از كيفر او بترسد.

حضرت رضا عليه السلام فرمود: براى «امام»، نشانه هايى است: از همه مردم داناتر، حكيم تر، باتقواتر، بردبارتر، شجاع تر، بخشنده تر و عابدتر است. ختنه شده به دنيا مى آيد و پاك و پاكيزه است...

محمد بن مسلم از امام صادق عليه السلام پرسيد: نشانه و علامت «شب قدر» چيست؟ امام صادق عليه السلام فرمود: نشانه اش آن است كه بوى آن خوش و نيكوست. اگر در فصل سرما باشد، آن شب، گرم است و اگر در گرما باشد، آن شب خنك و دلنشين مى شود.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: نشانه رضايت خداوند در ميان بندگانش، عدالتِ حكومت و ارزانىِ قيمتهاست و علامت خشم خدابر مردم، ستمكارى حكومت و گرانى نرخهاست.

على عليه السلام فرمود: به چهار چيز مى توان بر پشت كردن دولتها و حكومتها نشان و دليل آورد: 1 ـ تباه ساختن اصول 2 ـ مغرور شدن 3 ـ جلو انداختن فرومايگان 4 ـ عقب انداختنِ برجستگان.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: بر مردم زمانى خواهد آمد كه اگر نام كسى را بشنوى بهتر از آن است كه خودش را ببينى، و هر گاه او را ببينى بهتر از آن است كه او را آزمايش كنى و اگر او را بيازمايى براى تو حالاتى را آشكار خواهد كرد! دينشان ثروتشان است و همّتشان شكمشان و قبله آنان زنانشان! براى گِرده نانى ركـوع مى كنند و براى درهـمى به سـجده مى افتند، سرگردان و سرمستند، نـه مسلمانند نه نصـرانى.

حسين بن على عليه السلام فرمود: براى مهدى عليه السلام (و ظهور او) پنج نشانه است: خروج سفيانى، خروج مردى از يمن، صيحه و فريادى آسمانى، فرورفتن دشت و صحرا و كشته شدن نفس زكيّه و پاك.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: در آستانه قيامت، امورى سخت و هراسهايى بزرگ و دورانى سخت و دشوار خواهد بود. در آن دوران، ستمگران به حكومت مى رسند، فاسقان در مصدر كارها قرار مى گيرند، امر به معروف كنندگان و نهى از منكر كنندگان مورد محروميّت و آزار و سختگيرى قرار مى گيرند. پس ايمان را براى آن روزگار آماده كنيد و بر دندانها بفشاريد و به عمل صالح پناهنده شويد.