مقدمه

انسان، اين «بى نهايت كوچك»، در برابر آفريدگار خويش، كه «بى نهايت بزرگ» است، حتى كمتر از قطره اى در برابر اقيانوس، و ذرّه اى در مقايسه با كهكشان هاست. هرچند اساس اين مقايسه، نارواست.

آنچه در اين ميان، اين «هيچ» را به آن «همه» پيوند مى دهد، «دعا»ست.

نيايش به درگاه آفريدگار، عبادتى است كه از روح نيازمند انسان به آستان بلند خدا سرچشمه مى گيرد.

متن و كلامى كه در اين ارتباط معنوى بر زبان مى آوريم، «دعا»ست.

دعاهايى كه از پيشوايانِ معصوم عليهم السلام نقل شده، ميراث گرانبهاى معنوى مكتب ماست و جاى بسى تأمّل و ژرف نگرى و الهام گيرى است و «فرهنگ دعا» از معارف قابل توجّه در روايات ما مى باشد.

رمضان، ماه دعا و قرآن

امام صادق عليه السلام:

خداوند، هرگز دعايى را كه از دلى غافل برآيد، مستجاب نمى كند.

وقتى دعا مى كنى، با قلب خود به طرف خدا روى آور، آنگاه به اجابت، يقين داشته باش.[1]

خداوند هم گاهى بندگان را ميهمان مى كند،

گرچه بندگان، هميشه بر سفره نعمت هاى الهى نشسته اند، امّا فصل ويژه ضيافت الهى، ماه رمضان است.

هرچيزى بهارى دارد و بهار قرآن و تلاوتِ آيات نورانى حق، «رمضان» است. هر عملى وقتى مناسب مى خواهد. رمضان، فصل نيايش و موسم راز و نياز با پروردگار است.

به فرموده رسول خدا صلى الله عليه و آله، حتّى نفس هاى مؤمنان در اين ماه، تسبيح است و خواب هم عبادت!...

پيشوايان اسلام، معلّمان مايند،

آموزگارانِ چگونه انديشيدن، چگونه دعا كردن، چگونه خواستن، چگونه گفتن، چگونه زيستن و... چگونه مردن!

مجموعه هاى دعايى كه از ائمّه اهل بيت عليهم السلام در دست ما به يادگار مانده و از متعالى ترين و ارزنده ترين معارف الهى و علوم ائمّه سرشار است، در واقع، نوعى آموزشِ دعا كردن و سخن گفتن و مناجات و نيازخواهى از خداوند است.

در دعاها، ائمّه عليهم السلام به ما مى آموزند كه از خدا چه بخواهيم؟ ما را با ارزشهاى والا و خواسته هاى متعالى و انسانى آشنا مى كنند و ديدگاه ما را وسيعتر و بينش ما را عميق تر مى كنند.

دعاهاى اسلامى و زيارت هاى وارده از ائمّه، مجموعه هايى آموزشى از اصول معارف و عقايد و فرهنگ و بينش اسلامى از ديدگاه ائمّه است.

دعاى كميل، دعاى توسّل، دعاى ابوحمزه ثمالى، دعاى عرفه، دعاى افتتاح، دعاى ندبه، دعاى جوشن كبير، زيارت امين اللّه ، زيارت عاشورا، جامعه كبيره و... يك دنيا سخن و معرفت دارد.

چه خوب كه انسان دعا خواندن را از اين امامان بياموزد، تا آگاهى عميقتر شود، عشق، به جمال برتر تعلّق گيرد، نيازها، تعالى يابد، خضوع و خشوع و عبوديّت، افزون تر گردد، خواسته هايى والاتر و ارزشمندتر مطرح شود و «خود» خواهى، جاى خود را به ديگرخواهى و نوعدوستى و «جمع»طلبى بدهد.

در كتب دعا، براى هر روز از روزهاى ماه رمضان دعايى نقل شده است، كوتاه و پرمغز، آموزنده و رسا.

مؤمنين در مساجد و نمازهاى جماعت يا به صورت فرادى، همه روزه پس از نمازها، اين دعاها را مى خوانند.

در اين كتاب برآنيم كه شرحى بردعاى هر روز بياوريم، تا بيشتر به عمق آنچه در دعاها از خداوند مى خواهيم، واقف گرديم.

در دعا، ما از خداوند، نيازهايى را طلب مى كنيم، خوب است كه خيلى صريح و روشن، بدانيم كه چه مى گوييم و چه مى خواهيم.

در اينجا يادآورى چند نكته مفيد است:

الف ـ دعا، صرف «خواندن» جملات نيست، بلكه «خواستن» است، و بايد انسان، از صميم جان و عمق دل بخواهد، بطلبد، «دعا» كند، بسوزد، بگدازد و سراسر عطش باشد، تا «اجابت» خدا، آب گوارايى بر عطش سوزانِ دلسوختگان باشد.

ب ـ دعا، كه محتوايش ستايش پروردگار و طلبيدن نيازها از خداست، هرگز جاى تلاش اجتماعى و كوشش پيگير و فعاليت انسان دعا كننده را نمى گيرد و دعا خواندنى كه از انسان سلب مسؤوليت كند و مسلمان را به گوشه انزوا بكشد و او را به دست روى دست گذاشتن و قناعت كردن به صِرف دعا وادارد، «دعاى اسلامى» نيست.

ج ـ دعا، خواسته هاى بلند و نيازهاى متعالى را پيوسته به انسان دعاخوان تلقين مى كند و همچنين آموخـته ها، بـاورها، معتـقدات را درياد، زنده نگه مى دارد.

د ـ دعا، انسان را به «عبوديّت»، «نياز»، «فقر»، «از اويى و به سوى اويى»، متوجّه مى كند و اين، مانع تباه شدن انسان و فراموش گشتنِ «كيستم؟ چيستم؟ از كجايم؟ در كجايم؟ به كجا خواهم رفت؟» مى گردد.

ه ـ نفس دعا، غرور و تكبّر را مى برد و روح عبوديّت كه ثمره دعاست و تواضع و خاكسارى را افزايش مى دهد.

و ـ دعا، همچنان كه ما را به محامد اخلاقى و محاسن و فضايل، آگاه و آشنا مى كند، با يادآورى رذايل اخلاقى و خصلت هاى زشت و گناه ها و معصيت ها، ما را از آنها برحذر مى دارد.

دعا، سه مرحله داد:

1 ـ خواستن عبد از خدا

2 ـ توجّه خدا به عبد

3 ـ قضا و اجابت حاجت عبد، از سوى خداوند.

و اين «خواستنِ» ما، تا به حدّ عطش نرسد و سخن از جانمان برنخيزد و نيايشمان، سوز دردمندانه و شوق عاشقانه نداشته باشد، انتظار شنيدن پاسخ از محبوب، و اجابت «دعا»، چندان بجا به نظر نمى رسد.

دعا هميشه پسنديده است، درماه رمضان پسنديده تر.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در دعاهاى خويش در اين ماه، چنين مى گويد:

«ألّلهُمَّ هذا شَهرُكَ الّذى اَمَرْتَ فيهِ عِبادَكَ بِالدُّعاءِ وَضَمِنْتَ لَهُمُ الإجـابَة»[2]

خداوندا، اين ماه ماه توست كه به بندگانت دستور داده اى دعا كنند و اجابت را تضمين كرده اى.

* * *

آنچه مى خوانيد، شرح گونه اى فشرده بر دعاهاى هر روز ماه مبارك رمضان است.

اين دعاها را كه مرحوم شيخ عباس قمى در «مفاتيح الجنان» براى هر روز اين ماه آورده، صحابى معروف، ابن عباس از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله روايت كرده است.[3]

اين نوشته كه پيشتر در سال 1368 و 1372 منتشر شده بود، با ويرايش جديد و اضافات به شما خوانندگان گرامى تقديم مى شود.

اميد است كه توجّه به دعاهاى اسلامى، به خصوص آنچه از پيشوايان مكتب به دستِ ما رسيده، راهى روشن پيش رويمان بگذارد و در شناخت معارف دين، از اين متونِ پربار و درخور توجّه، بيشتر بهره بگيريم.[4]

قم ـ جواد محدّثى

بهار1383

---

[1] ـ مكارم الأخلاق، ص 270: «اِنّ اللّه َ عزّوجلّ لايستجيب دعاءاً يظهر مِن قلبٍ ساهٍ، فاذا دعوتَ فَاقبِلْ بقلبِك ثم استيقن بالأجابة».

[2] ـ شهراللّه ، ص 203.

[3] ـ اين دعاها، در اوّل جلد 95 بحارالانوار چاپ بيروت، از كتاب «اقبال» سيّد بن طاوس نقل شده است. البته در بحار هر دعا، در ضمن دعاهاى مختلف هر روز به طور جداگانه بيان شده، كه محدّث قمىره آنها را يكجا و كنار هم آورده است.

[4] ـ به طور عمده، روايات مربوط به «دعا» و نيز دعاهاى وارده در كتب زير آمده است: «اصول كافى» عربى ج 2، ص 466 (كتاب الدعاء). «وسائل الشيعه»، ج 4، ص 1083. «بحارالأنوار»، ج 83 و 94 و 95 (چاپ بيروت)، «كنزالعمّال»، ج 2، ص 62. ميزان الحكمه، ج 3، ص 244 «شهراللّه » و... منابع ديگر.