نه جبر و نه تفويض

كنز العمّال :روزى على عليه السلام براى مردم خطبه مى خواند··· كه مردى از آنان كه در جنگ جمل همراه آن حضرت بود برخاست و گفت: اى امير المؤمنين! ما را از قَدَر (تقدير) آگاه گردان . حضرت فرمود: دريايى ژرف است، در آن فرو مرو . مرد دوباره گفت: اى امير المؤمنين! ما را از قدر آگاه فرما . حضرت فرمود: اين راز خداوند است، درباره آن خود را به زحمت ميفكن . مرد بار ديگر گفت: اى امير المؤمنين! ما را از قدر آگاه فرما . حضرت فرمود: حال كه اصرار دارى بدان كه آن ، چيزى بينا بين است، نه جبر است و نه تفويض .

التوحيد :امام باقر و امام صادق عليهما السلام فرمودند: خداوند با خلقش مهربانتر از آن است كه آنان را به گناه مجبور كند و سپس به سبب آن عذابشان دهد و خداوند تواناتر از آن است كه چيزى را بخواهد و نشود. راوى مى گويد: از آن دو بزرگوار سؤال شد: مگر ميان جبر و قَدر (اختيار و تفويض) مرتبه سومى وجود دارد؟ فرمود: آرى، مرتبه اى فراختر از فضاى ميان زمين و آسمان.

امام صادق عليه السلام :خداوند تبارك و تعالى بزرگوارتر از آن است كه به مردم بيش از توانشان تكليف دهد و خداوند تواناتر از آن است كه در حوزه قدرت حكومتش چيزى باشد كه او نخواهد.

بحار الأنوار :مردى از امام صادق عليه السلام پرسيد: آيا خداوند بندگان را به انجام معاصى مجبور ساخته است؟ فرمود: نه پرسيد: پس، كار را به آنان تفويض كرده است؟ فرمود: نه. پرسيد: پس حقيقت چيست؟ فرمود: لطفى است از سوى پروردگارت ميان اين دو امر.

بحار الأنوار ـ به نقل از مفضّل بن عمر ـ : امام صادق عليه السلام فرمود : نه جبر است و نه تفويض بلكه امرى است ميان اين دو. پرسيدم: امر ميان اين دو چيست؟ فرمود: براى مثال مردى را مى بينى كه گناه مى كند و تو او را از آن باز مى دارى اما او نمى پذيرد و تو به حال خود رهايش مى كنى و او گناه خود را انجام مى دهد. پس، چون او به نهى تو اعتنايى نكرده و در نتيجه، به حال خود رهايش كرده اى نبايد گفت كه تو او را به گناه دستور داده اى.

بحار الأنوار :فضل بن سهل در حضور مأمون از امام رضا عليه السلام پرسيد: اى ابا الحسن! آيا مردم مجبورند؟ فرمود: خداوند دادگرتر از آن است كه آفريدگانش را مجبور كند و سپس عذابشان دهد. پرسيد: پس آزاد و رهايند؟ فرمود: خداوند حكيمتر از آن است كه بنده اش را رها كند و او را به خود وا گذارد.